Văn hóa đọc sách của giới trẻ - những điều trông thấy và suy ngẫm

Ngày nay với sự bùng nổ mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã tác động không nhỏ tới giới trẻ. Tích cực cũng nhiều mà tiêu cực cũng không ít. Một trong những vấn đề đó nổi lên là văn hóa đọc sách của giới trẻ hiện nay- Vấn đề đáng để chung ta cùng suy nghĩ.

Bạn hiểu gì về văn hóa đọc? Văn hóa đọc ở đây chính là thái độ, là cách ứng xử của chúng ta với tri thức sách vở. Phải biết đọc sách sao cho hợp lý và bổ ích. Đọc sao cho hợp với quy luật tiếp cận tri thức (Theo nhà ngôn ngữ học Phạm Văn Tình).

Chúng ta đều biết trước khi có các phương tiện nghe nhìn, sách là con đường lớn nhất để con người tiếp cận thông tin, văn hóa, tri thức. Đọc sách là một trong những cách thức giúp con người thư giãn, tích lũy kiến thức, tăng cường khả năng tư duy. Thế nhưng giới trẻ ngày nay có vẻ thờ ơ, lãnh cảm với văn hóa đọc sách. Phải chăng họ nghĩ với những thong tin hiện đại họ không cần tới sách nữa? Nhà văn hóa Hữu Ngọc đã có một lần nêu câu hỏi: “Thế kỷ XXI liệu có cần đến thơ nữa không? Đến văn hóa đọc nữa không?” Và ông tự trả lời rằng: “có, dù cho ca nhạc trữ tình có làm được ít phần việc của thơ ca thì thơ ca vẫn sẽ mãi mãi được người đời ua chuộng”. Còn đối với văn hóa đọc thì ông khẳng định: “bản than hình ảnh thì thoảng qua, từ ngữ mới đọng lại lâu bền”.

Văn hóa đọc sách đang đứng trước một cơ hội và một nguy cơ. Cơ hội bởi mỗi người chúng ta đều được tiếp cận với một khối lượng tri thức khổng lồ. Nhưng nó lại tiềm ẩn một nguy cơ làm mai một thói quen đọc vốn có bởi sự lấn át của các phương tiện nghe nhìn quá nhiều, quá hấp đẫn. Vậy sẽ có tương lai nào cho văn hóa đọc sách trong thời đại bùng nổ thong tin?

Khác với vài chục năm về trước, thị trường sách hiện nay vô cùng phong phú về nội dung cũng như hình thức. Giới trẻ ngay nay lười đọc hay họ không biết chọn sách? Có những bạn chạy theo phong trào để đọc sách. Có một thời gian những cuốn sách như “mãi mãi tuổi 20”, “Lê Vân yêu và sống” làm mư gió trên thị trường. Rồi có khi họ đọc theo mốt: “Thế giới phảng” là tên một cuốn sách rất thành công của nhà kinh tế- xã hội học Thomas Friedman. Cuốn sách trình bày những quan điểm mới lạ đối với bạn đọc trong nước về xu thế toàn cầu hóa, “Thế giới phảng” không phải là một cuốn sách dễ đọc, phần lớn người đọc không hiểu hết tư tưởng của tác giả. Thế là dù không thích, không hiểu nhưng các bạn trẻ vẫn chạy đi mua những cuốn sách mà mọi nguời vẫn đọc để mình không trở thành người lạc hậu. Đó là chưa kể tới việc hiện nay thị trường sách vô cùng phong phú về nội dung và hình thức, có nhiều sách được coi là “sách đen” vẫn được giới trẻ truyền tay nhau đọc hăng say. Thật đáng lo ngại! Rồi có những bạn trẻ lại cho rang đọc sách là lạc hậu- Đây là thời đại CNTT thì phải lên mạng đọc vừa nhanh, vừa dễ, vừa đỡ tốn kém. Xin thưa đây là lối suy nghĩ sai lầm. Internet có khối lượng thong tin phong phú, nhanh và cập nhật nhưng liệu các bạn đọc xong còn đọng laii trong đầu được bao nhiêu? Bạn có thể “gậm nhấm”, “nhâm nhi” từng câu văn, từng linh hồn mà tác giả gửi gắm vào đó không?

Với thực trạng như thế, mỗi chúng ta ai không phải suy nghĩ nhìn nhận lại chính bản thân mình? Văn hóa đọc đã xuống cấp tới mức báo động chưa? Có thể chưa đến “đèn đỏ” nhưng đèn vàng đã cảnh báo một nguy cơ có thể đến. Đó là việc thiếu nghiêm túc trong việc đọc, không thấy rõ được vai trò quan trọng của đọc sách. Thời đại thong tin dạy chúng ta phải biết tận dụng cơ hội và nắm bắt thời cơ. Vì vậy các bạn hãy tự tìm và trau dồi cho mình một thói quen đọc nhé.

“Hiện nay khi mà nhà hàng, quán cà phê, karaoke, vũ trường mọc lên ngày càng nhiều, thu hút bạn trẻ đến thưởng ngoạn. Trong khi thư viện, hiệu sách lại vắng bóng, đang làm cho văn hóa đọc đang bị giới trẻ… lãng quên”.

Anh bạn tôi là thầy giáo dạy Văn trăn trở: Không hiểu lớp trẻ bây giờ nghĩ gì? Trong khi thế giới đang chuyển dần từ hậu công nghiệp sang kinh tế tri thức, vậy mà lớp trẻ lại ít quan tâm đến văn hóa đọc.

Anh đưa ra nhiều dẫn chứng rất cụ thể: nào là thư viện huyện chẳng mấy khi có bạn trẻ đến mượn sách, nào là các cửa hàng sách cũng chỉ nhộn nhịp trong mấy ngày đầu năm học mới bởi phụ huynh, học sinh đến mua sách giáo khoa và tài liệu tham khảo, tài liệu nâng cao. Còn lại các ngày trong năm ít thấy lớp trẻ đến mua sách về đọc...

Cũng bởi do ít đọc, ít tìm hiểu, cập nhật thông tin qua sách báo, nên vốn văn chương của lớp trẻ bây giờ “cạn” lắm. Khi chấm những bài thi tốt nghiệp và bài thi đại học mới càng thấy rõ điều này. Những câu văn ngô nghê, những cột mốc lịch sử bị sai lệch, rồi lấy râu ông nọ cắm cắm bà kia... đang gióng lên hồi chuông về văn hóa đọc hiện nay của giới trẻ.


Thư viện rất nhiều sách nhưng khách thì chỉ đến trên đầu ngón tay.

Cũng tại bởi trong thời đại bùng nổ thông tin, các kênh truyền hình cả đêm lẫn ngày đầy ắp phim, ảnh. Mọi thông tin có đầy trên các mạng, chỉ cần nhấp chuột rà qua các mạng, muốn gì cũng có và cả sự nhộn nhịp của quán xá cũng cuốn hút mất hết thời gian của giới trẻ.

Ngày xưa ngay cả trên xe tàu, trong giờ nghỉ giải lao... cũng thấy không ít người vội đem sách ra đọc. Chúng tôi còn nhớ ngay trong quân đội khi hết giờ luyện tập, chuẩn bị đi ngủ, anh em thường tổ chức chương trình đọc truyện đêm khuya trong vòng 30 phút đến một tiếng. Những truyện được đọc đi, đọc lại nhiều lần vẫn không thấy chán.

Cánh cán bộ miền núi chúng tôi khi đi cơ sở, quà quý nhất cho các thầy cô giáo cắm bản là mấy tờ báo, ít cuốn tạp chí và vài bức tranh. Nay xem ra những thứ đó cũng không còn được thầy cô mặn mà nữa.

Đọc sách không phải chỉ để giết thời gian, mà đọc sách là để nâng cao nhận thức, tích lũy vốn văn học, qua sách vở tìm được những câu văn hay, những ý thơ đẹp. Không ít người luôn ghi chép những câu văn, bài thơ vào cuốn sổ, phục vụ cho công tác hoặc truyền dạy cho con cháu.

Nhà Văn Lỗ Tấn đã từng nói: Muốn viết một chữ trong bụng phải có một tấn chữ, muốn nói một từ, trong đầu phải có một ngàn từ.

Trong đọc sách sẽ tạo cho người ta một thói quen, rèn luyện cho đôi mắt thêm tinh, nhanh. Người ham đọc sách sẽ rút ra được phương pháp đọc, đọc bằng mắt để rà nhanh, phát hiện những ý hay mình cần tìm. Đọc bằng miệng vừa huy động tổng hợp mắt nhìn, miệng đọc, tai nghe và não ghi vào bộ nhớ, tạo sự nhớ lâu, hiểu sâu ý nghĩa của nó.

Lênin đã dạy rằng: “Không có sách, không có tri thức/Không có tri thức, không có chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản.

Vậy mà ngày nay xem ra văn hóa đọc đang bị giới trẻ lãng quên. Cội nguồn lịch sử và cả những gương người tốt, việc tốt ít đến với bạn đọc trẻ... Những điều đó đang làm cho sinh hoạt văn hóa kém phần hấp dẫn, đạo đức xã hội xuống cấp. Rất mong ngành văn hóa sớm tìm phương pháp để duy trì và phát triển văn hóa đọc cho lớp trẻ.

Trong đời sống tinh thần của mỗi chúng ta, sách đóng vai trò rất quan trọng: là chiếc chìa khóa vạn năng mở cửa lâu đài trí tuệ và tâm hồn con người; là người thầy siêu việt thắp sáng trong ta nguồn tri thức vô biên, dạy chúng ta biết sống và biết hy sinh. Có thể nói sách chính là người bạn tâm giao chia sẻ mọi nỗi vui, buồn sâu kín của mỗi con người, và đọc sách từ lâu đã trở thành một nhu cầu cần thiết của xã hội loài người trên thế giới.

Đánh giá cao tầm quan trọng của văn hóa đọc, trong kỳ họp lần thứ 28 của Đại Hội đồng Liên hợp quốc tại Paris (ngày 25/10 – 16/11/1995), UNESCO (Tổ chức văn hoá, giáo dục, khoa học Liên hợp quốc) đã quyết định chọn ngày 23/4 hàng năm làm “Ngày sách và bản quyền thế giới” (World Book and Copyright Day), trong đó nêu rất rõ mục tiêu và các thành phần tham gia ngày tôn vinh những giá trị của sách và sự đóng góp của các tác giả cho sự ra đời của các tác phẩm bất hủ. Ngày này được tổ chức hàng năm tại mỗi quốc gia nhằm bảo đảm cho mọi người khám phá và thỏa mãn sở thích đọc của mình, đồng thời là dịp để tôn vinh những tác giả đã có nhiều đóng góp cho sự tiến bộ văn hóa, văn minh xã hội của nhân loại. Đây cũng là dịp thể hiện sự hợp tác, hợp lực giữa các tác giả, các nhà xuất bản, trường học, các thư viện, các cơ quan Nhà nước, công ty tư nhân, các tổ chức phi chính phủ và các cơ quan thông tin đại chúng trong việc tổ chức lễ kỷ niệm về sách và các tác giả.

Ý tưởng về Ngày Sách và Bản quyền Thế giới bắt nguồn từ một phong tục truyền thống rất đẹp ở Catalonia (Tây Ban Nha): Vào ngày 23/4 hàng năm (là ngày lễ Thánh Goerge), có rất nhiều hội chợ sách và các lễ hội đường phố được tổ chức, mỗi khách hàng sẽ được tặng một bông hồng kèm theo khi mua một cuốn sách trong ngày hôm đó. Ngày 23/4 còn là ngày mà cả ba đại văn hào của thế giới Cervantes, Shakespeare và Inca Garcilaso de la Vega đều qua đời sau khi để lại cho nhân loại những kiệt tác của mọi thời đại. Ngày này cũng là ngày sinh hoặc ngày giỗ của các tác giả nổi tiếng khác Maurice Druon, K.Laxness, Vladimir Nabokov, Josep Pla and Manuel Mejía Vallejo. Chính vì vậy, UNESCO mong muốn Ngày Sách và Bản quyền Thế giới sẽ là dịp để cả thế giới tôn vinh sách và những người sáng tạo ra chúng - những người đã có những đóng góp không gì thay thế được đối với sự phát triển văn hóa nhân loại; dịp để khuyến khích tất cả mọi người, nhất là giới trẻ, khám phá niềm yêu thích đọc sách, tôn vinh văn hoá đọc.

Hư­ởng ứng chủ trư­ơng của UNESCO, đồng thời để khẳng định những giá trị to lớn của sách báo, hơn 10 năm qua, trên thế giới đã có trên 150 quốc gia tổ chức kỷ niệm “Ngày sách và bản quyền thế giới” với nhiều hoạt động thiết thực dưới nhiều hình thức và chủ đề phong phú khác nhau, thu hút được nhiều người tham gia, nhất là xây dựng được mối liên hệ mật thiết giữa các th­ư viện – nhà xuất bản – cơ quan phát hành – và bạn đọc. Có thể nói khắp nơi đã chào đón Ngày đọc sách thế giới rất nhiệt tình và sôi nổi : Ví dụ “Tặng một cuốn sách - tặng một đoá hồng” là một chiến dịch đặc biệt diễn ra ở nhiều nước trên thế giới nhằm tôn vinh ngày đọc sách thế giới (23-4). Ngoài ra còn có vô số các hoạt động thú vị liên quan đến sách được tổ chức dưới sự khởi xướng và khuyến khích của UNESCO. Đây thực sự là ngày hội của những người yêu quý sách trên khắp hành tinh.
Dưới sự tổ chức của các nhà xuất bản và các thư viện là lễ kỷ niệm “Sách đường phố” dành cơ hội mua sách giá rẻ có kèm thêm chữ ký của tác giả cho những người say mê đọc sách; là dịp để phân phối những sản phẩm quảng bá ngày đọc sách thế giới do UNESCO thiết kế (poster, cờ, bút đánh dấu, áo T-shirt, bưu thiếp v.vv…), hay tặng những cuốn sách còn trong kho cho các khu dân cư nghèo, các thư viện eo hẹp về tài chính: bệnh viện, nhà tù và cả các trại tị nạn, nhà xã hội...

Tại Châu Phi, nhiều bạn trẻ tham gia ngày hội sách tình nguyện đem sách tới nơi người bệnh, người cao tuổi, những người mù loà và cả những người không biết chữ, đọc thành tiếng cho họ nghe.

Các phương tiện thông tin đại chúng cũng góp công không nhỏ, đó là việc đăng tải các bài báo giới thiệu sách, về văn hoá đọc, về bản quyền và vi phạm bản quyền,... trên báo và tạp chí. Những chương trình phát thanh, truyền hình đặc biệt thuộc thể loại phỏng vấn, tranh luận, trò chơi v.vv… cũng ưu tiên cho các đề tài nêu trên.Tính sáng tạo của các nhà báo, nhà văn trẻ, nhà soạn nhạc, nhà làm phim cũng sẽ được công chúng ghi nhận và tán dương trong ngày hội đọc sách thông qua báo chí.

Hoạt động về quyền tác giả: Ngày này cũng là ngày dành riêng cho việc tuyên truyền nâng cao ý thức của công chúng trong vấn đề bản quyền, là dịp để các luật sư, các tác giả và nhà sáng tạo thảo luận các chủ đề khác nhau về bản quyền, là cơ hội đến tìm hiểu các tổ chức quản lý tập thể và thực tập về luật bản quyền cho sinh viên ngành xuất bản, bản quyền.

Ngoài ra, trong ngày này, bạn có thể thấy Logo của ngày hội đọc sách được dán trên các phương tiện vận chuyển hành khách công cộng như xe buýt, tàu điện ngầm, xe lửa, máy bay… và thậm chí có thể gửi đi những lá thư có dán những con tem mang biểu trưng của ngày đọc sách.... Từ hơn 10 năm qua, những hoạt động bổ ích kể trên diễn ra đều đặn ở các nước châu Âu, Bắc Mỹ và châu Phi. Tại Trung Quốc gần đây đã quyết định thực hiện chương trình thúc đẩy văn hóa đọc, trong đó hoạt động tiêu biểu là “Ngày đọc sách cùng con trẻ” dành cho các bậc phụ huynh khắp cả nước vào ngày 23/4 tới. Đồng thời đã tiến hành một chiến dịch với hàng loạt hoạt động thúc đẩy văn hóa đọc, đặc biệt trong giới trẻ, phụ nữ và nông dân. Chương trình này bao gồm việc giảm giá bán sách, tổ chức các cuộc thi viết về sách, khai trương các thư viện mới ở thành phố và nông thôn, quyên tặng sách cho các vùng sâu, vùng xa hoặc khu vực bị thiên tai…

Tại Việt Nam, Ngày đọc sách thế giới được tổ chức hàng năm do Hội đồng Anh (British Council) khởi xướng từ năm 1996, Trung tâm văn hoá Pháp tại Hà Nội – L’espace cũng có nhiều hoạt động có ý nghĩa thiết thực để tuyên truyền cho văn hoá đọc. Những năm gần đây Bộ Văn Hoá, Thể thao và Du lịch đã quyết định chọn ngày 23/4 hàng năm làm ngày hội đọc sách của Việt Nam, do Thư viện Quốc gia làm chủ trì nhằm khuyến khích, đưa phong trào đọc sách, báo trở thành thành nét đẹp văn hóa của con người Việt Nam trong thời kỳ đất nước giao lưu, hội nhập quốc tế. Mong muốn “Ngày hội đọc sách” sẽ lan toả khắp cả 63 tỉnh thành nhằm thúc đẩy và tôn vinh những ngành nghề liên quan đến sách báo và tri thức như: Thư viện, Xuất bản, phát hành... để sách báo trở thành những người bạn thân thiết của mỗi người hơn. Hoạt động này đã được sự ủng hộ và tham gia nhiệt tình của nhiều nhà xuất bản, cơ quan phát hành, thư viện và các trường học từ phổ thông đến đại học, với nhiều nội dung phong phú như: Quyên góp sách tặng trẻ em thiệt thòi và xây dựng thư viện tại các vùng sâu, vùng xa, thư viện tại các vùng biên giới. Thi thiếu nhi vẽ tranh theo sách, giao lưu với các nhà văn, nhà thơ nổi tiếng, Kể chuyện sách bằng Tiếng Việt và Tiếng Anh, tiếng Pháp, trưng bày và bán sách với giá ưu đãi của các nhà xuất bản, trao đổi kinh nghiệm đọc sách, đố vui, bốc thăm trúng thưởng, nói chuyện về cảm thụ văn học, về kỹ năng sống, các hiểu biết xó hội khác...

 

Nhiều quầy sách bày xếp bắt mắt

Người dân hào hứng tìm và đọc sách

Nhiều người say sưa ngồi đọc sách ngay trong sân của Văn Miếu

Hơn thế nữa, trong những Ngày hội sách cũng khuyến khích khả năng sáng tạo và tạo một sân chơi văn hóa thực thụ cho các bạn nhỏ như có nơi dành hẳn 1 khu chơi đồ chơi Lego và vẽ tranh tô màu miễn phí cho các em. Còn các bạn sinh viên ngoài việc dạo xem sách cũng có dịp tham gia các hội thảo chuyên đề và giao lưu về kỹ năng đọc tiếng Anh do giáo viên Hội đồng Anh phụ trách, được cung cấp những kiến thức về cuộc sống như ‘Trước ngưỡng cửa đi làm’ và ‘Bước đến thành công’ của NXB Trẻ. Các bậc phụ huynh cũng sẽ có nhiều thông tin thú vị và mới mẻ về về vấn đề ‘Làm thế nào để khuyến khích con trẻ đọc sách’ do các chuyên gia tâm lý giáo dục trình bày và “Đọc sách thúc đẩy trí tưởng tượng và óc sáng tạo của trẻ em” và giao lưu về các bộ sách văn học nổi tiếng trong và ngoài nước... chương trình “Cùng đọc cùng chia sẻ” là hoạt động mang đậm tính nhân văn và nét văn hóa của người Việt được các thư viện phát động đã nhận được sự hưởng ứng của nhiều người: Khi các bạn đến với Ngày hội đọc sách xin mang theo 1 quyển sách cũ để dành tặng cho những người khuyết tật của Chương trình Khuyết tật và Phát triển. Cho dù sách là thể loại gì, cho bất cứ đối tượng tuổi nào, sự đóng góp nhỏ bé của các bạn sẽ là một nguồn cổ vũ tinh thần và sự chia sẻ lớn lao với cộng đồng người khuyết tật, phần nào xóa đi những mặc cảm về hoàn cảnh, thể hiện sự chia sẻ của cộng đồng trong cuộc sống chung của mỗi người. Những hoạt động đó của tuần lễ đọc sách ở Việt Nam thời gian qua do Thư viện Quốc gia Việt Nam phối hợp với các đơn vị như Thư viện Quân Đội, Thư viện Hà Nội, Hội đồng Anh, Trung văn hoá Pháp, Cục xuất bản, các trường Đại học trên địa bàn Hà Nội, với một số các nhà sách, nhà Xuất bản cùng tổ chức đó để lại những dư âm tốt đẹp về một xó hội văn minh, hiện đại. Tuy nhiên nếu được đầu tư và tổ chức chuyên nghiệp hơn, thường xuyên hơn sẽ là những hoạt động văn hoá có ý nghĩa thực sự và kết quả mỹ món hơn nữa. Năm nay, ngày hội đọc sách ở Việt Nam với chủ đề “Chào mừng 35 năm ngày giải phóng miền Nam và 1000 năm Thăng Long Hà Nội” được tổ chức vào ngày 22/4/2010 tại TVQGVN với nhiều hoạt động sôi nổi sẽ là dịp để bạn đọc tìm hiểu, tiếp cận với sách báo và khám phá thêm những điều kỳ diệu còn chứa đựng trong kho tàng văn hoá tri thức của đất nước.
Với tinh thần đề cao tầm quan trọng của sách báo và tri thức trong đời sống, sự kiện ngày đọc sách thế giới ở Việt Nam đang trở thành một nét sinh hoạt văn hoá, văn minh của những người yêu mến sách báo cần được duy trì và quảng bá rộng hơn trong xã hội và rất cần sự hỗ trợ, quan tâm hơn nữa của các cơ quan chức năng để Văn hóa đọc luôn là nhu cầu không thể thiếu của những công dân văn minh trong thời đại ngày nay.

Một tháng sau khi Hội sách TP.HCM lần 7 kết thúc, Ngày hội sách và văn hóa đọc 2012 đã được tổ chức tiếp tại Hà Nội. Văn hóa đọc đã tỉnh giấc, hay vẫn phải "đánh thức" văn hóa đọc bằng các hoạt động như thế này?

Ngoài việc Bộ GD&ĐT đề nghị các trường học tổ chức các hoạt động hưởng ứng ngày Sách và bản quyền thế giới 23/4 - cũng là cái cớ để tổ chức Ngày hội sách và văn hóa đọc, thì một điều "lạ" là người ta huy động sinh viên học sinh đến Văn miếu Quốc tử giám để tham gia.

Đọc sách hay tham dự hội sách, là nhu cầu tự thân và tự do, sao lại phải huy động? Vì thiếu thông tin, sinh viên học sinh không biết nên phải "dắt" đi, vì "chúng nó" lười đọc nên phải mang "ném" vào hội sách, hay vì phong trào, thành tích nào đó? Đi hội sách mà các trường đăng ký cụ thể cả số lượng người, chẳng biết có nên vui.

Hội sách TP.HCM vừa qua, chẳng cần phải mời chào, chưa nói đến chuyện hô hào phải đi, người ta vẫn kéo đến điểm tổ chức ở công viên Lê Văn Tám nườm nượp (ngày đông nhất lên đến 150.000 lượt người). Hội sách có bị chỉ trích nghiêng về "chợ sách", nhưng nhà tổ chức và các đơn vị tham gia chọn cảnh mua bán sách nhộn nhịp, hay cảnh sinh viên học sinh đông thì rất đông, hầu hết đến chỉ để tham quan cho xong rồi về?

Đây là một trong những biểu hiện cho thấy sự khác biệt trong cách "đối xử" với sách, rộng hơn là chuyện văn hóa đọc giữa các địa phương, vùng miền. Thị dân Sài Gòn - TP.HCM vẫn được xem là sống nhanh, giỏi làm ăn kinh doanh, thường sẽ lướt qua những yếu tố làm người ta phải chậm lại, như sách. Song, 4,8 triệu bản sách bán ra tại hội sách lần 7 vừa qua, ít nhiều nói rằng, "sự thật" không đến như thế.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Trung cho rằng: "Đọc sách là con đường ngắn nhất đi tới hiểu biết cuộc sống đang ngày càng mở rộng với vận tốc ngày càng nhanh. Đọc sách sẽ giúp mình được rảnh rỗi hơn nhiều trong công việc, bình tĩnh hơn nhiều trong cuộc đời. Càng nhiều tuổi, tôi càng thấm thía: càng bận bịu, bức xúc bao nhiêu, thì càng phải cố tìm chọn sách mà đọc bấy nhiêu".

Góc nhìn của nhà nghiên cứu Nguyễn Trung lý giải phần nào việc những người bận rộn, luôn thiếu thời gian, lại là những người cần tìm đến sách, hơn cả người rỗi rãi. Đó cũng là một giải đáp cho hiện tượng người Sài Gòn đổ xô đi hội sách khuân sách về nhà, khi không có hội sách thì các nhà sách trong thành phố sẽ là điểm đến đông đảo cuối tuần.

Tuy nhiên, trên bình diện chung, văn hóa đọc của người Việt vẫn là câu chuyện dài, bởi rất khó có thống kê hay điều tra xã hội học bao quát nào để dẫn đến kết luận đáng tin rằng mặt mũi "nó" trông ra sao, đi lên hay đi xuống. Chưa ai mạnh dạn khẳng định văn hóa đọc đi lên, nhưng như nhiều người than phiền lâu nay rằng văn hóa đọc đi xuống, thì dễ suy diễn từng một thời văn hóa đọc của chúng ta có "đỉnh"?

Theo Cục xuất bản, năm 2011 toàn ngành xuất bản hơn 27.000 đầu sách, với gần 294 triệu bản sách, tăng lần lượt so với năm 2010 là 7% và 6%. Tuy lợi nhuận chung giảm 10% so với năm trước, song một nửa danh sách 64 nhà xuất bản trên cả nước đạt lợi nhuận trên 100 triệu đồng, 6 đơn vị có lợi nhuận trên 1 tỷ đồng. Ngay ở con số thống kê chính thức, không kể thêm lượng bản in "ngoài luồng", cũng đã cho thấy người ta dù chưa biết có đọc nhiều hơn không, nhưng rõ ràng mua sách nhiều hơn.

Nhiều người, kể cả những nhà nghiên cứu tại các cuộc hội thảo về đề tài này, khẳng định văn hóa đọc đi xuống trong cái nhìn so sánh với các loại hình giải trí khác như điện ảnh, âm nhạc, truyền hình... Bản thân văn hóa đọc có "nhúc nhích" dù là cơ học qua các con số, song đem đặt bên cạnh tốc độ bùng nổ của các lĩnh vực vừa kể, thì thành ra nó lại đứng yên, thậm chí, dường như thụt lùi.

Người dân, đặc biệt là thị dân, đang sống gấp, thiếu cả thời gian để ăn uống, nghỉ ngơi, tái tạo năng lượng, nên thường quên luôn khoảng lặng dành cho sách. Người có thời gian hơn, lại chọn những món "fast food" như một bộ phim giải trí, chương trình ca nhạc, xem để thư giãn xong quên hết, chứ hiếm khi cầm "tập giấy đầy chữ" lên đọc. Nhưng từ đó khẳng định người Việt không thích đọc sách hay văn hóa đọc đi xuống, thì chưa được.

Cũng như, không thể liên kết hình ảnh dân Âu - Mỹ đọc sách bất kỳ nơi đâu, sân bay, ga tàu, trên xe, dưới thuyền, với hình ảnh dân ta ở cùng địa điểm song chỉ ngồi lơ đãng, ngáp vặt hoặc cùng lắm là đọc báo, để nói rằng người Việt không mê sách. Hai hình ảnh khác nhau đó là hệ quả của nhiều yếu tố cấu thành như điều kiện sống, văn hóa... Khi không cùng hệ quy chiếu, trình độ phát triển kinh tế xã hội, thì chỉ nên lấy làm ví dụ để tham khảo, còn so sánh sẽ khập khiễng.

Giảng viên Phạm Xuân Thạch của trường ĐH KHXH&NV Hà Nội trong một hội thảo về văn hóa đọc tại TP.HCM, đã nêu quan điểm: "Sự khác biệt về khí hậu, nếp sống và văn hóa khiến thói quen đọc sách của các dân tộc khác nhau cũng khác nhau. Khó có thể lấy những kinh nghiệm đó để đưa ra những kết luận".

Khi nói đến văn hóa đọc sách thì ngoài yếu tố Sách để đọc - người đọc thì cũng cần lưu ý một yếu tố cũng quan trọng là môi trường (hay không gian ) để đọc. Khi đặt vấn đề các bạn trẻ bây giờ ít đọc sách trong khi số đầu sách lại phong phú và đa dạng hơn xưa rất nhiều, chúng ta dễ đi đến một nhận định là tại các bạn trẻ bị thu hút bởi những hoạt động giải trí khác và thích đọc trên mạng nhiều hơn là đọc trên giấy và đó là lỗi của các bạn. 
Thế nhưng, rõ ràng là bước vào nhà sách ngày nay, có vẻ như chúng ta có quá nhiều đầu sách để chọn, nhưng chúng ta lại không có định hướng để đọc ( bời vậy mới có tình trạng chạy theo phong trào, hay đọc theo sự quảng cáo của truyền thông ) Chúng ta thiếu một đội ngũ và một hệ thống thẩm định sách một cách khách quan, nghiêm túc và có chất lượng để giới thiệu những đầu sách có giá trị. 

Điều thứ hai là có quá nhiều "sách rác" có quá nhiều sách cung cấp những thứ mì ăn liền làng nhàng và cũng không thiếu những sách có những 'độc tố" đáng ngại (Nhất là mảng sách cho thiếu nhi). Đó là chưa nói đến những sách sai lỗi chính tả, văn phong câu cú ẩu tả - còn sách dịch thì không hoàn toàn lột tả được cái hồn của bản gốc, ngôn từ thì cứ như người ngoại quốc viết tiếng Việt (do thiếu những dịch giả giỏi!) Ngoài ra, nếu nhìn lại hệ thống phát hành thì chúng ta lại thấy có sự lệch lạc khi sách chỉ tập trung ở các đô thị lớn, còn các thị xã, thị trấn và nhất là các làng quê thôn xóm vùng sâu thì hầu như không có sách! Giới trẻ, giới già gì ở các địa phương này có muốn đọc sách cũng không có để đọc, thì đâu có thể nói họ quay lưng với sách được! Nhưng điều quan trọng nhất chi phối việc đọc sách là môi trường sách : Trước hết, về phía các nhà xuất bản, các công ty phát hành sách - thì điều đáng nói đầu tiên là sự tôn trọng người viết và sau đó là nhuận bút cho cái giá trị "chất xám" bỏ ra. Có thể nói, ngoài một số tác giả nổi tiếng (thậm chí là "chỉ được" nổi tiếng sau khi mất!) mới có được sự tôn trọng và có mức thù lao "coi được" của một số nhà xuất bản có tên tuổi! Còn lại - kể cả một vài nhà xuất bản "lớn" là sự coi thường và mức nhuận bút "giá bèo" dành cho những tác giả "bình thường"! Do yếu tố phát hành là quan trọng nên có thể nói cả tác giả lẫn bạn đọc đều đã bị các đơn vị phát hành sách "trấn lột" khi phải "bán" tác phẩm của mình với giá thấp và phải ra nhà sách "mua" với giá cao! Điều này là một tác nhân không nhỏ khiến cho nhiều người viết không có hứng thú và sự nỗ lực để cung cấp cho người đọc những điều "tâm huyết" của mình. Ngoài ra, trong một môi trường có rất nhiều những điều tưởng như là "bình thường" thậm chí là những "đề tài" những "mảng đất" mà các nhà văn, các nhà nghiên cứu có thể "cày xới" thì lại trở nên "cấm kỵ" hay thậm chí là "bí mật không được bật mí" khiến cho phạm vi được phép 'chạm đến" trở nên hạn chế. Nhưng lại có những đề tài lại trở nên một lĩnh vực được tôn vinh, tung hô và khuyến khích khai thác đến cạn kiệt, mô tả từ cái kim cho đến cái phi thuyền và "buộc" người đọc phải đọc, phải "cảm" phải "nhận" đến mức độ thừa mứa, điều đó cũng tạo nên một tâm lý "ngán đọc". Cuối cùng, đâu phải ai cũng có điều kiện để thành lập một tủ sách tại gia đình, vì thế một hệ thống thư viện là điều cần thiết cho hoạt đông và phát triển của văn hóa đọc. Nhưng hãy nhìn lại hệ thống thư viện, chỉ ở các thành phố lớn thôi - đã trở nên như thế nào? Từ số lượng đầu sách đến chất lượng tổ chức và phục vụ bạn đọc như thế nào, khỏi cần nói ra thêm "xấu hổ" ( nhưng đã có ai, cơ quan nào xấu hổ về chuyện này chưa ? )

Với tất cả những yếu tố đó thì chuyện văn hóa đọc chưa bị ngộ độc mà chết cũng là quá hay rồi, nói gì đến sự thờ ơ! Trong khi đó, chỉ với một tuần lễ hội sách ở TP.HCM, đã thu hút được bao nhiêu lượt người đến xem, đọc và mua? ( Ban tổ chức cho biết: Cùng với việc tăng 20% khách dự, tổng doanh thu hội sách đạt 30 tỷ đồng, tăng hơn 150% so với doanh thu hội sách lần trước. Hơn 4,8 triệu bản sách và văn hóa phẩm được bán ra, tăng hơn 120%) Rõ ràng người đọc từ già đến trẻ đều không quay lưng với văn hóa đọc, miễn là nó đúng là một môi trường "có văn hóa"!

Đăng bởi: Phan Hùng Sơn trong Xã hội và cuộc sống   Ngày đăng: 2/7/2012